Send translation to: editor@fijileaks.com
“IN CONFIDENCE”
MOSESE BULITAVO
Ena vuku ni veika e vakaraitaka o Nemani Delaibatiki ena “Fiji Sun” ena vula sa oti (Okosita 2015) – me baleta na isema ni veiwekani vakavanua mai Lalagavesi/Caumatalevu/Sanokonoko (Verata) kei na veika tale eso me baleti Mosese Bulitavo, sa koto oqo e ra na ituvatuva ni kawa ka basika cake mai kina ko Mosese me vaka eratou vakaraitaka mai na lewe ni Yavusa Vusaratu ena koro ko Vanuavou, Vaturova, Cakaudrove.
O Malake - kena icavuti vakavanua “Dawato” - e wili vaka-matanitu ki na Tikina ko Saqani; ia e qali vaka-vanua ki Sovatabua (Natewa).
E tawasei Dawato kei na koro o Vanuavou e dua na uciwai ka basika ki Natewa Bay – veibasai kei na koro ko Natewa. E iyalayala ni Tikina ko Vaturova ko Vanuavou; ka sa tekivu e Malake na Tikina ko Saqani.
Na koro ko Vanuavou e kena icavuti vakavanua o “Vusaratu”, ka ratou kawa mai vakadodonu vei Matawalu, na makubui Rokomautu mai Verata. [Oqo na nodratou koro na “Gonelevu”. Na nodratou itokatoka na Gonelevu o “Vanuavou”, Mataqali “Vusaratu” (Mataqali Turaga) ena Yavusa “Vusaratu” ena Tikina ko Vaturova; sa iratou ga eratou vakayagataka tiko na yaca “Vusaratu” – ena loma ni toba ko Natewa me tekivu mai Tikina ko Navatu, Koroalau, Vaturova, Saqani ka yaco sara ki Tawake - me vaka e volai tu ena VKB kei na iVola ni Veitarogi Vanua.
Ia, ena koro ko Natewa, e tiko talega kina na Yavusa “Vusaratu” ka tukuni ratou veiwekani kei iratou mai Vanuavou (Vusaratu).
E dua na marama ni Mataqali Vusaratu (Vanuavou) – Adi Merelesita Tuioro - ka ganei Liuliu ni Yavusa Vusaratu, Sakaraia Gonelevu, ena gauna o ya - e a vakawati ki Malake ki na vuvale liu nei Tui Dawato. O Tui Dawato 1 (vasu ki Vusaratu), e tamai Tui Dawato 2, ka ganena o Salote, ka ganitamai Tui Dawato 3 ena gauna qo.
O Salote e luvei Tui Dawato 1 (na vasu ni Vusaratu), e a vakaluveni ena imatai ni gauna (sega ni vakamautaki) ki vua e dua na turaga ena Yavusa Namako (Dogotuki), Yasana o Macuata. E
-2-
luvena kina o Nemani (Tulivi) Bulitavo, ka tamai Mosese Bulitavo. O Nemani Bulitavo e volai tiko vakararavi vei iratou na Tui Dawato; ka ni basika mai ena kawa yalewa (ka sega ni vakamautaki). Sa vakatale kina o Mosese ni wili vei tamana ko Nemani Bulitavo.
Oqori na veiwekani ka tuva kawa taumada kina o Mosese Bulitavo; baleta na isema ki Verata, ka ra segai ni kila na kena matailalai ka vakaraitaki tiko yani oqo. E sega mada ni kilai na isema kei Dawato ki Verata – me vakataki iratou na “Vusaratu” e Vanuavou.
[ME NANUMI GA: NI SEMA VAKAVANUA NI VANUA O VUSARATU [VANUAVOU] E KILAI VAKAVINAKA SARA TIKO GA MAI NA VANUA VAKATURAGA O SANOKONOKO (VERATA), KA MATATA VAKAVINAKA VEI IRATOU NA TURAGA/MARAMA VEITACINI NA “VESIKULA”.]
O tinai Mosese Bulitavo ga e cavutu mai Nasekula, Labasa - ena nodratou Mataqali na Sauturaga; ka susu tu ga kina ko Mosese Bulitavo me yacova sara ni sa cakacaka.
[Na veiwekani ki Verata me baleti Nasekula, eratou kila ga o ratou o Nasekula ena Yasana ko Macuata.]
Rau sa veibiu makawa o tamai kei tinai Mosese Bulitavo, ka sa laki vakawati tale o Nemani (tamai Mosese) kei na dua na yalewa ni Lekutulevu ena Tikina ko Vaturova.
E a mai tu ga o Salote (Bui Mosese) e Dawato (Malake), ka susu kina ko Nemani (ni segai ni luve ni vakamau).
Oti sa qai vakamautaki Salote tale o koya ga ka gone vei tamai Nemani Tulivi Bulitavo, na tamai Mosese Bulitavo - ki na Yavusa Namako, Dogotuki, Macuata; ka luvena kina o Radu (Manidia, FDB) kei Viliame Gauna (Talatala ni CMF ena gauna oqo). O rau qo erau sa qai volai ki na Yavusa Namako ka ni rau luve ni vakamau. O Nemani Tulivi, na tamai Mosese, e susu tu ga e Dawato, na vanua ka vola kawa bula kina.
Sa tukuni koto mai na imatai ni draunipepa ni vanua vaka-Sovatabua o Dawato. E ka dina taucoko. Ia, na isema vakavanua gona oqori e kauta cake tiko mai o Mosese Bulitavo, ka ni vasu ki Natewa (Sovatabua) na Turaga Tui Cakau (Ratu Naiqama Lalabalavu).
Me noda itukutuku ga ni o Natewa, e sa buli oti kina e rua na “Vunivalu” – e dua e a buli ni oti e dua se rua na yabaki sa oti. Na kena ikarua e qai buli ga ena vula sa oti.
-3-
Na Vunivalu ka buli taumada ena dua/rua na yabaki sa oti, e nodratou Tokatoka o Valelevu – oqo o ratou “Ropate Q Rakuita”. Nai karua ni Vunivalu ka buli ena vula sa oti e nodratou
Tokatoka o Valenisau Oqo o ratou na “Vakalalabure” – ka sema kina vakavanua kina o Mosese Bulitavo baleta na vanua o Dawato.
E a qai so tale na luvei Salote e muri ni sa qai vakamautaki ki na Yavusa Namako. E dua vei ira e yacana ko Rosi ka vakawati tiko ki Vuniyavu (Nadoria) e Rewa. E sa mai tu kina o Salote ena gauna sara ga oqo, ka ni sa qase sara (sivita na 80).
Na ka e yalowai kina o Mosese Bulitavo, ni via vakamacalataka na noda tiko se veiwekani vakavanua, e segai mada ni bau veiraiyaki, se rai lesu ki na ivakatekivu ni nona bula.
Ni via vakatautauvatataka na nona kawa kei na Roko Tui Dreketi – e rawa ni da tukuna ni rau veivolekati cake na “Roko Tui Dreketi kei na Tukada o Tavola” – ka veiyawaki sara na tuva kawa e cakava mai o Mosese Bulitavo kei na Turaga Tui Cakau.
Ia, na ka e lecava o Mosese ni sa mai vakaceuti na kena itukutuku vakamatailalai, , sa qai laurai kina eso na itukutuku ni nona kawa ka dodonu me taqomaki; kei na nona sa mai rawata tu o Buna o Salote na nona bula ena gauna sara ga oqo ena nodra vanua dina na Gone Marama Bale na Roko-Tui-Dreketi – o ya vei ira na Tukadra mai Vuniyavu e Nadoria.
28/09/2015
* * * * * *
MOSESE BULITAVO
Ena vuku ni veika e vakaraitaka o Nemani Delaibatiki ena “Fiji Sun” ena vula sa oti (Okosita 2015) – me baleta na isema ni veiwekani vakavanua mai Lalagavesi/Caumatalevu/Sanokonoko (Verata) kei na veika tale eso me baleti Mosese Bulitavo, sa koto oqo e ra na ituvatuva ni kawa ka basika cake mai kina ko Mosese me vaka eratou vakaraitaka mai na lewe ni Yavusa Vusaratu ena koro ko Vanuavou, Vaturova, Cakaudrove.
- VANUA O DAWATO – MALAKE, SAQANI, CAKAUDROVE
O Malake - kena icavuti vakavanua “Dawato” - e wili vaka-matanitu ki na Tikina ko Saqani; ia e qali vaka-vanua ki Sovatabua (Natewa).
E tawasei Dawato kei na koro o Vanuavou e dua na uciwai ka basika ki Natewa Bay – veibasai kei na koro ko Natewa. E iyalayala ni Tikina ko Vaturova ko Vanuavou; ka sa tekivu e Malake na Tikina ko Saqani.
- VANUA O VUSARATU – VANUAVOU, VATUROVA, CAKAUDROVE
Na koro ko Vanuavou e kena icavuti vakavanua o “Vusaratu”, ka ratou kawa mai vakadodonu vei Matawalu, na makubui Rokomautu mai Verata. [Oqo na nodratou koro na “Gonelevu”. Na nodratou itokatoka na Gonelevu o “Vanuavou”, Mataqali “Vusaratu” (Mataqali Turaga) ena Yavusa “Vusaratu” ena Tikina ko Vaturova; sa iratou ga eratou vakayagataka tiko na yaca “Vusaratu” – ena loma ni toba ko Natewa me tekivu mai Tikina ko Navatu, Koroalau, Vaturova, Saqani ka yaco sara ki Tawake - me vaka e volai tu ena VKB kei na iVola ni Veitarogi Vanua.
Ia, ena koro ko Natewa, e tiko talega kina na Yavusa “Vusaratu” ka tukuni ratou veiwekani kei iratou mai Vanuavou (Vusaratu).
- NA ISEMA NI VEIWEKANI KO MALAKE (DAWATO) KEI (VANUAVOU) VUSARATU
E dua na marama ni Mataqali Vusaratu (Vanuavou) – Adi Merelesita Tuioro - ka ganei Liuliu ni Yavusa Vusaratu, Sakaraia Gonelevu, ena gauna o ya - e a vakawati ki Malake ki na vuvale liu nei Tui Dawato. O Tui Dawato 1 (vasu ki Vusaratu), e tamai Tui Dawato 2, ka ganena o Salote, ka ganitamai Tui Dawato 3 ena gauna qo.
O Salote e luvei Tui Dawato 1 (na vasu ni Vusaratu), e a vakaluveni ena imatai ni gauna (sega ni vakamautaki) ki vua e dua na turaga ena Yavusa Namako (Dogotuki), Yasana o Macuata. E
-2-
luvena kina o Nemani (Tulivi) Bulitavo, ka tamai Mosese Bulitavo. O Nemani Bulitavo e volai tiko vakararavi vei iratou na Tui Dawato; ka ni basika mai ena kawa yalewa (ka sega ni vakamautaki). Sa vakatale kina o Mosese ni wili vei tamana ko Nemani Bulitavo.
Oqori na veiwekani ka tuva kawa taumada kina o Mosese Bulitavo; baleta na isema ki Verata, ka ra segai ni kila na kena matailalai ka vakaraitaki tiko yani oqo. E sega mada ni kilai na isema kei Dawato ki Verata – me vakataki iratou na “Vusaratu” e Vanuavou.
[ME NANUMI GA: NI SEMA VAKAVANUA NI VANUA O VUSARATU [VANUAVOU] E KILAI VAKAVINAKA SARA TIKO GA MAI NA VANUA VAKATURAGA O SANOKONOKO (VERATA), KA MATATA VAKAVINAKA VEI IRATOU NA TURAGA/MARAMA VEITACINI NA “VESIKULA”.]
O tinai Mosese Bulitavo ga e cavutu mai Nasekula, Labasa - ena nodratou Mataqali na Sauturaga; ka susu tu ga kina ko Mosese Bulitavo me yacova sara ni sa cakacaka.
[Na veiwekani ki Verata me baleti Nasekula, eratou kila ga o ratou o Nasekula ena Yasana ko Macuata.]
Rau sa veibiu makawa o tamai kei tinai Mosese Bulitavo, ka sa laki vakawati tale o Nemani (tamai Mosese) kei na dua na yalewa ni Lekutulevu ena Tikina ko Vaturova.
E a mai tu ga o Salote (Bui Mosese) e Dawato (Malake), ka susu kina ko Nemani (ni segai ni luve ni vakamau).
Oti sa qai vakamautaki Salote tale o koya ga ka gone vei tamai Nemani Tulivi Bulitavo, na tamai Mosese Bulitavo - ki na Yavusa Namako, Dogotuki, Macuata; ka luvena kina o Radu (Manidia, FDB) kei Viliame Gauna (Talatala ni CMF ena gauna oqo). O rau qo erau sa qai volai ki na Yavusa Namako ka ni rau luve ni vakamau. O Nemani Tulivi, na tamai Mosese, e susu tu ga e Dawato, na vanua ka vola kawa bula kina.
- SEMA VAKAVANUA O MALAKE (DAWATO) KEI NATEWA (SOVATABUA) –
Sa tukuni koto mai na imatai ni draunipepa ni vanua vaka-Sovatabua o Dawato. E ka dina taucoko. Ia, na isema vakavanua gona oqori e kauta cake tiko mai o Mosese Bulitavo, ka ni vasu ki Natewa (Sovatabua) na Turaga Tui Cakau (Ratu Naiqama Lalabalavu).
Me noda itukutuku ga ni o Natewa, e sa buli oti kina e rua na “Vunivalu” – e dua e a buli ni oti e dua se rua na yabaki sa oti. Na kena ikarua e qai buli ga ena vula sa oti.
-3-
Na Vunivalu ka buli taumada ena dua/rua na yabaki sa oti, e nodratou Tokatoka o Valelevu – oqo o ratou “Ropate Q Rakuita”. Nai karua ni Vunivalu ka buli ena vula sa oti e nodratou
Tokatoka o Valenisau Oqo o ratou na “Vakalalabure” – ka sema kina vakavanua kina o Mosese Bulitavo baleta na vanua o Dawato.
- SALOTE – NA BUI MOSESE BULITAVO
E a qai so tale na luvei Salote e muri ni sa qai vakamautaki ki na Yavusa Namako. E dua vei ira e yacana ko Rosi ka vakawati tiko ki Vuniyavu (Nadoria) e Rewa. E sa mai tu kina o Salote ena gauna sara ga oqo, ka ni sa qase sara (sivita na 80).
Na ka e yalowai kina o Mosese Bulitavo, ni via vakamacalataka na noda tiko se veiwekani vakavanua, e segai mada ni bau veiraiyaki, se rai lesu ki na ivakatekivu ni nona bula.
Ni via vakatautauvatataka na nona kawa kei na Roko Tui Dreketi – e rawa ni da tukuna ni rau veivolekati cake na “Roko Tui Dreketi kei na Tukada o Tavola” – ka veiyawaki sara na tuva kawa e cakava mai o Mosese Bulitavo kei na Turaga Tui Cakau.
Ia, na ka e lecava o Mosese ni sa mai vakaceuti na kena itukutuku vakamatailalai, , sa qai laurai kina eso na itukutuku ni nona kawa ka dodonu me taqomaki; kei na nona sa mai rawata tu o Buna o Salote na nona bula ena gauna sara ga oqo ena nodra vanua dina na Gone Marama Bale na Roko-Tui-Dreketi – o ya vei ira na Tukadra mai Vuniyavu e Nadoria.
28/09/2015
* * * * * *
'The Great Council of Chiefs should not be restored because the chiefly system is flawed. The culture in which the chiefly system operates is politicised by the interest of the descendants of the 1874 chiefs'- Bulitavu
